Józef Mackiewicz to jeden z najwybitniejszych pisarzy polskich XX wieku. Mówiono o nim, że jest pisarzem prawdy. Jako człowiek – niezależny, bezkompromisowy, nieprzejednany antykomunista.

Postać Mackiewicza wciąż budzi emocje. Włodzimierz Bolecki, autor biografii Mackiewicza pt. „Ptasznik z Wilna” pisał:

Mackiewicz miał zawsze wielu przeciwników. Tępili go w podobnym stopniu liberałowie co konserwatyści, narodowcy tak samo jak komuniści, władze kościelne i AK-owcy. To dlatego, że Mackiewicz obnażał nieprawdziwość powszechnie przyjętej wizji historii. Pokazywał całą jej złożoność, wielowątkowość, trudności w przyznaniu komuś racji. Nie mogło się to podobać wszystkim.

Książki Mackiewicza nigdy nie znalazły się w kanonie lektur szkolnych. Był najczęściej wydawanym pisarzem w podziemnych wydawnictwach PRL-owskiego „drugiego obiegu”. Jego książki ukazywały się w Londynie w wydawnictwie „Kontra”, założonym w 1970 r. przez Szymona Szechtera i Ninę Karsov-Szechter.

W 1985 r. po śmierci Mackiewicza prawa autorskie odziedziczyła jego druga żona Barbara Toporska, która zapisała je przyjaciółce rodziny Ninie Karsov-Szechter.

Mackiewicz nigdy nie zamierzał przekazać swojej spuścizny osobie obcej. W liście do córki z pierwszego małżeństwa, Haliny powierzył jej prawa autorskie. Jednakże w stanie wojennym Halina list spaliła w obawie przed rewizją, gdyż zawierał on nazwiska osób z konspiracji.

Po 1989 r. Nina Karsov-Szechter zachowała wszelkie prawa do wydawania utworów Mackiewicza i nie pozwoliła na oficjalne wydania krajowe, tłumacząc to wolą zmarłego pisarza jej przekazaną, co jest nieprawdą. Postępowanie sądowe o prawa autorskie do dzieł Mackiewicza, którego stronami były córka Halina Mackiewicz i Nina Karsov-Szechter zakończyło się przyznaniem pełni praw Ninie Karsov-Szechter, pozbawiając ich prawdziwą córkę pisarza.

„Kontra” wydaje książki Mackiewicza od r.1972. Seria „Dzieła” wydawana od r.1993 liczy już 20 tomów, poszczególne tytuły wydawane są też oddzielnie. Książki Mackiewicza publikowane przez „Kontrę” sprzedawane są w Polsce i za granicą. W sprawie wydawania książek w Polsce Karsov każdemu mówi: nie! Uniemożliwia też prowadzenie prac naukowych nad twórczością Mackiewicza, blokując dostęp do Archiwum Emigracji Uniwersytetu Toruńskiego.

Od 2002 r. przyznawana jest w Warszawie nagroda literacka im. Józefa Mackiewicza, opatrzona słowami: „Jedynie prawda jest ciekawa”, które stanowiły motto życiowe pisarza.

W 2021 r. IPN wydał książkę pt. „Sam jeden. Józef Mackiewicz – pisarz, publicysta” Kazimierza Maciąga poświęconą życiu i twórczości Mackiewicza. Książka ma charakter popularnonaukowy i w sposób przystępny prezentuje dorobek pisarza na tle jego niezwykłej biografii.

W 2022 r. IPN przygotował film „Czarny sufit. Film o Niepokornym” poświęcony postaci Mackiewicza. Premiera miała miejsce 14 grudnia 2022 r. w Filmotece Narodowej – Instytucie Audiowizualnym w Warszawie. Od 18 grudnia 2022 r. film udostępniono na kanale IPNtv na YouTube.

W październiku 2022 r. w Monachium , przy budynku mieszczącym Konsulat Generalny odsłonięto tablicę upamiętniającą Józefa Mackiewicza.. Zorganizowano także debatę o jego życiu i twórczości.

Oto kilka faktów z biografii Józefa Mackiewicza:

Józef Mackiewicz urodził się 1 kwietnia 1902 r. w Sankt Petersburgu. Od 1907 r. mieszkał w Wilnie. Ojciec Mackiewicza, Antoni pochodził z rodziny szlacheckiej i był dyrektorem i współwłaścicielem petersburskiej firmy importującej wina „Fochs i spółka”. Matka, Maria z Pietraszkiewiczów pochodziła z Krakowa.

Józef był bratem Stanisława i Seweryny, matki Kazimierza Orłosia i babki Macieja Orłosia.

W 1910 r. rozpoczął naukę w rosyjskojęzycznym gimnazjum Winogradowa. Nie uczył się najlepiej, sam mówił, że źle. Interesował się ptakami i geografią. Matka rozwijała w nim zamiłowanie do literatury polskiej i historii. Był wesołym i ładnym chłopcem lubianym przez kolegów i nauczycieli. Jeszcze jako uczeń gimnazjum wziął udział w wojnie polsko- bolszewickiej 1919-1920. Podczas walk w obronie Warszawy w 1920 r. został ranny i dostał się do niewoli. Po wyjściu na wolność rozpoczął studia na Uniwersytecie Warszawskim na wydziale przyrodniczo-filozoficznym, których jednak nie ukończył. Studiował także na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie, gdzie otrzymał absolutorium.

W r. 1923 rozpoczął pracę w gazecie „Słowo”, którą redagował jego starszy brat, Stanisław Cat – Mackiewicz.

W 1924 r. w wieku 22 lat ożenił się z Antoniną Kopańską, nauczycielką z Wilna. Ukrywał to przez cały rok. Matkę zawiadomił dopiero wtedy, kiedy miał już córkę Halinę Antoninę.

Ok. 1930 r. poznał Wandę Żyłowską, pracownicę gazety „Słowo”, z tego romansu urodziła się córka Idalia Żyłowska.

W 1934 r. poznał Barbarę Toporską, dziennikarkę, z którą pozostał do końca życia.

W 1938 r. Mackiewicz przeszedł na prawosławie, był to jego protest przeciwko polityce państwa na Kresach.

Od jesieni 1939 r. do wiosny 1940 r. redagował w Wilnie „Gazetę Codzienną”.

W czasie sowieckiej okupacji Wileńszczyzny (czerwiec 1940 – czerwiec 1941 ) pracował w lesie jako drwal i furman.

Podczas okupacji niemieckiej (lipiec – październik 1941) współpracował z wydawaną przez Niemców polskojęzyczną gazetą „Goniec Codzienny”. Tutaj opublikował fragmenty książki „Droga donikąd”. Te publikacje mogły stać się pretekstem do oskarżenia Mackiewicza o kolaborację z Niemcami.

Sąd Specjalny AK w Wilnie wydał na Mackiewicza wyrok śmierci. Sergiusz Piasecki odmówił wykonania wyroku, który ostatecznie odwołano i wydano decyzję o uniewinnieniu. Okoliczności wydania wyroku są niejasne. Sprawę tę drobiazgowo analizuje prof. Włodzimierz Bolecki w książce „ Ptasznik z Wilna (o Józefie Mackiewiczu)”.

W maju 1943 r. na zaproszenie Niemców i za zgodą wileńskiej AK udał się Mackiewicz do Katynia, gdzie dokonano ekshumacji grobów polskich żołnierzy. Po powrocie z Katynia w „Gońcu Codziennym” ukazał się wywiad pt. „ Widziałem na własne oczy”.

W maju 1944 r. Mackiewicz wraz z żoną Barbarą Toporską wyjechał z Wilna do Warszawy, a następnie przez Kraków, Wiedeń, Rzym, dotarł do Londynu ( 1947 ). Współpracował z „Wiadomościami” i z paryską „ Kulturą” ( od 1951 r.).

W listopadzie 1945 r. Sąd Koleżeński Związku Dziennikarzy Polskich – Syndykat „Włochy” udzielił Mackiewiczowi nagany za artykuł w „ Lietuvos Žinios” oraz uniewinnił „ od zarzutu, że w okresie od 1940 do 1944 pracował w prasie okupacyjnej niemieckiej, wydawanej w języku polskim”.

W 1952 r. Mackiewicz zeznawał przed specjalną Komisją Kongresu USA badającą zbrodnię katyńską. W Rzymie na zlecenie Biura Studiów II Korpusu i generała Andersa przygotował książkę „ Zbrodnia katyńska w świetle dokumentów”. Była to pierwsza udokumentowana praca polskiego autora wskazująca Stalina i NKWD jako sprawców mordu katyńskiego.

W r. 1955 Mackiewicz wraz z żoną zamieszkał w Monachium. Toporską dostała pracę w polskiej sekcji Głosu Ameryki. Żyli bardzo skromnie. Tu mieszkali aż do śmierci. Pisarz zmarł w styczniu 1985 r, , jego żona Barbara Toporska pół roku póżniej. Prochy obydwojga złożone są na cmentarzu pw. św. Andrzeja Boboli w Londynie.

W Monachium powstały wielkie powieści Mackiewicza: „Droga donikąd” (1955), „ Kontra” (1957), „Sprawa pułkownika Miasojedowa” (1962), „ Lewa wolna” (1965), „Nie trzeba głośno mówić” (1969).

W 1971 r. prezydent RP na Uchodźstwie August Zaleski odznaczył Mackiewicza Krzyżem Komandorskim Orderu Polonia Restituta.

W 1975 r. Wydział Slawistyczny Uniwersytetu w Kansas (USA) zgłosił kandydaturę Mackiewicza do literackiej Nagrody Nobla.

Jako podsumowanie przedstawionych tu informacji o Józefie Mackiewiczu przytoczymy zapis Czesława Miłosza umieszczony w „Roku Myśliwego” pod datą 30.01.1988 r.:

Osadzenie Mackiewicza według politycznych kryteriów nie zaprowadzi daleko. Dajmy na to, że był maniakiem, Don Kichotem, utopistą, niemniej to polityczna pasja odżywiała jego pisarstwo, które było ściśle realistyczne, ale zarazem chciało służyć, czyli być pisarstwem z tezą. A tezy brały się z jego uczciwości i moralnego oburzenia. Ciągle zapytywał: Jak to jest możliwe ?i chciał być głosem wołającym na puszczy, kiedy wszyscy inni milczeli. Na szczęście nie był politykiem.